I Raki 

Rimasqay qichwa simiyqa hinallaraqmi maqtallaraq kaspay qawasqay, uyarisqayhina kakuchkan: saqisqa, qipachasqa, pinqasqa, chiqnisqa. Ñuqaqa machuyakuykuniñam, sumaq waytakunahinam chakiytaña qallakuykuni. Tayta mamaykunapa rimasqan simiqa ñuqawan kuska chinkaymanña richkan.

Rimasqay simi amachaqkunapas hawa simillapim amachankupas; simiy qillqay munaqkunapas kastilla simitahinallam qillqaytapas munanku. Rimayllapim, munayllapim, sumaq rimayllapim qipan.

Unay unay watañam imayna qichwa simi qillqaypi sasachakuchkanchik. Manam kunankama allin takyasqa rimanakuymanqa chayanchikraqchu. LLiw qillqaq munaqkunam rimasqankumanhina qillqayta munanku. “Kaynatam rimani”, “waknatam runakuna rimanku” “chaynaqa kaynata waknata qillqasun” nispam qillqay munaqkunapas rimapakunku. Tayta Rufino Chuquimamanipas 2006 watapiraqmi qichwa simi qillqaymanta kaynata qillqasqa “Desde esta perspectiva se han ido tomando decisiones en base a investigaciones y análisis. El camino seguido hasta ahora es lento y procesal, no queremos pecar de revolucionarios planteando soluciones de laboratorio, queremos superar los conflictos lingüísticos y dialectales que confronta nuestra sociedad” . Kayna hamutasqanmanta qanchis watañam ripurqun, kikinpas machuyakuykunñam, maytaq rimasqan rikurimunchu, allinllamantam qichwa simi qillqaytaqa allin ñanman churasunchik nispam nirqa, may? Imanasqataq musyakusqanmanhina qillqaqkuna kunankama qichwa simita mana huk simitahinallachu qawanku? Imanasqataq rimasqankumanhinalla qillqakuchkanku?

Pasaypaq tutayaypiraqmi, llumpay pantaypiraqmi qichwa simi qillqaypiqa llaqta tarikun. Iskay kimsallam kuyakuywan, munaywan qillqachkanku, wakinkuqa qullqillapaqmi qillqaspapas qillqanku. Runakunapa umanman hawa taytachapa iñiyninkuna winanankullapaqmi qillqanku. Qillqasqankupas mana ñawichay atina, kastilla simipa atipasqan.

1. Rimaywan qillqay pantay.

Unay unay saqisqa qunqasqa kaspachuch, yachay wasikunapi mana pipas yachachisqankuraykuchuch; wayra wasikunapi mana kaqninpi rimasqankuraykuchuch, mana pipas sapa kutilla qillqaq kaptinchuch… rimaypiqa llumpay chiqisqa runa siminchik rikurirqun. Rimaqkunapas karuchakurqunkuña, rimanakuspapas manañam uyarinakuchkankuñachu.

Rimaypiqa lliw simikunam chiqisqa tarikun. Kallpasapa simikunapas rimayninpiqa llumpay chiqisqam uyarikun. Rimaqkunamanhina, llaqtakunamanhina, maypi yachasqankumanhina, llamkasqankumanhina, wakcha kasqankumanhinapas apu kasqankumanhinapas rimaypiqa simikunaqa chiqinmi. Rimayqa kacharisqam.

Kastilla simipas rimayninpiqa llumpay chiqisqam. Wakinkum kaynata ninku: “gallo”, “gayo”; “cuchillo”, cuchiyo”. “cuchío”, “cuchisho”, cuchizo. Portugués simipas hinallam rimaypiqa: “carro”, “cajo”. Kaynata rimachkaspankupas huk niraqllatam qillqanku: “gallo”, “cuchillo”, “carro”. Qichwa simipipas hinallam: “wasi”, “wahi”, “wayi”; “huq”, “hoq”, “Oj” nichkaspapas qillqaspaqa kaynatam qillqana: “wasi”.

Qillqayqa, manañam rimayhinañachu; rimasqanchikmanhina qillqaptinchikqa llumpay kacharisqam kanman. Imaymana rikchaq rimay uyarikuchkaptinpas qillqayqa huk niraqllam kanan. Qillqasqawanmi imaymana chiqisqa rimaykuna hukllapi huñunakun. Kaykunaraykum rimaytawan qillqayta mana pantanachu.

Rimaspaqa sapa runam munasqanmanhina, yachasqanmanhina, atisqanmanhina riman; imayna rimasqantaqa manam pipas pinqanmanchu. Qillqaspam ichaqa manaña rimasqanmanhinachu qillqanan, qillqaspaqa kamachikuykuna kasqanmanhinañam qillqananku.

II raki qillqayniypi kaykunamanta qillqamusaq:

Imayna ñawpa watakuna qillqasqankutawan Imayna kunan punchawkuna qillqasqanchik qatipay.